Mennonici

Społeczność mennonicka co prawda nieliczna, odegrała bardzo znaczącą rolę w historii rozwoju Żuław, przyczyniając się do ich intensywnego rozwoju gospodarczego. Przez cztery stulecia delta Wisły była dla nich ojczyzną. Wszystko zaczęło się w XVI wieku w Niderlandach, kiedy to powstał mennonityzm, jako jeden z ruchów protestanckich. Jest to odłam anabaptyzmu, który swą nazwę wywodzi od swego założyciela Menno Simonsa.

Obecnie uznaje się, że na świecie, głownie w Kanadzie, USA, Niemczech i Rosji żyje około 1 mln mennonitów.

Wzrastające po 1555 r. prześladowania mennonitów w Holandii spowodowały ich emigracje do innych krajów europejskich. Polska w tym czasie należała do bardziej tolerancyjnych państw w Europie. Mennonici pojawiają się w Polsce w połowie XVI wieku, kiedy to Rada Miejska Gdańska wydała zgodę na ich osiedlenie się na gruntach miejskich. Następnie osiedlają się na Żuławach, w dolinie dolnej Wisły, a także mniej licznie w innych rejonach Polski Mazowsze, Wielkopolska). Polska gwarantowała im swobody religijne.

Bardzo ważną rolę w historii mennonitów odegrałtakże Elbląg, który zaangażował ich do zagospodarowania podmokłych nieużytków. W 1585 r. przyjął do prawa miejskiego dwóch menonitów. Dzięki temu mogli w mieście nabyć kamienicę w której urządzili w
1590 r. dom modlitwy. Kamienica położona na Starym Mieście w Elblągu zachowała się do dnia dzisiejszego.

Jedną z przyczyn akceptacji osadnictwa mennickiego na obszarze Polski były także względy gospodarcze. W XVI wieku wzrosły znacznie ceny i popyt na polskie zboże. Aby zwiększyć zyski dążono do zagospodarowania nieużytków i intensyfikacji produkcji rolnej. Pośrednią przyczyną była także konieczność przeprowadzenia prac hydrotechnicznych związanych z regulacją biegu Wisły. Katastrofalne powodzie powodowały wyludnianie się tej okolicy. Imigranci z Holandii posiadający umiejętności gospodarowania na podmokłych terenach nadawali się do zagospodarowania Żuław i innych terenów. Osiedlanie się z reguły odbyło się na zasadach długoterminowej dzierżawy z prawem dziedziczenia. Warunki osadnictwa były dla mennonitów korzystne. Intensywna gospodarka prowadziła do kilkakrotnego wzrostu dochodów osadników.

Następowało intensywne osuszanie zasiedlanych terenów i rozwój gospodarczy obszaru. Mennonici byli niezwykle pracowici i wykazywali się ogromną zręcznością i kunsztem w osuszaniu bagien. Ich „religią” była praca. Przeszczepili wyższy poziom gospodarki rolnej. Intensywna gospodarka osadników ukształtowała obecny krajobraz Żuław z kanałami, wałami, polderami, terpami nasypami ziemnymi) na których stawiano charakterystyczne zabudowania gospodarcze, układy osadnicze i komunikacyjne oraz wiatraki. Pod koniec XVIII wieku większość ziemi na Żuławach Malborskich i Elbląskich znajdowała się w ich rękach. Układy rowów melioracyjnych określone przez menonitów zachowały się do dzisiaj.

Mennonici wyznawali bardzo surowe zasadyreligijne jak np.: chrzest dorosłych, jako bardziej świadomych Chrystusa, całkowity zakaz noszenia i używania broni, negacja kary śmierci i z pewnymi wyjątkami rozwodów, zemsty, zakaz przysięgania na cokolwiek, zakazsprawowania wysokichurzędów, możliwość wykluczenia z gminy grzeszników, możliwość wyboru pasterzy przez wiernych spośród najbardziej szanowanych obywateli gminy, odrzucenie wszelkich rozrywek, skromne ubiory kobiet czepek, fartuch, ciemna, zapięta na haftki suknia bez guzików i kieszeni symbolizująca rezygnację z dóbr materialnych i zwrócenie się ku Bogu). Podczas przyjmowania komunii zasłaniano twarze kapeluszami lub czapkami. Aby ograniczyć oddziaływanie pokus świata starano się jak najrzadziej kontaktować z otoczeniem spoza gminy i tak np. edukacja dzieci należała przede wszystkim do rodziców. Dopiero około połowy XIX wieku środowiska mennonickie zaczęły się otwierać i w większym zakresie uczestniczyć w życiu publicznym. Zasady religii znajdowały odzwierciedlenie w organizacji społecznej. Solidarność wewnątrzgrupowa, równość oraz współodpowiedzialność leżała u podstaw grupy. Osobom starszym oraz tym, których spotkało nieszczęście pomagali wszyscy współwyznawcy. Podstawową jednostką organizacyjną była gmina.

Nie żałowali natomiast sobie jedzenia. Lubili tłuste mięsa, sery, twarogi i słodkie ciasta. Z tego też powodu byli z reguły „dużych” kształtów. Byli bardzo uczciwi i oszczędni. Głoszono, że można na Żuławach zostawić sakwę na drzewie i po tygodniu zastać ją nie naruszoną.

Obszar Żuław i Krainy Kanału Elbląskiego do dziś nasycony jest pomennonicką substancją zabytkową. Jej głównymi elementami są: domy mieszkalne i zespoły zagrodowe tzw.holenderskie układy osadnicze i wyjątkowe w swej oryginalności cmentarze z którymi związane są kościoły i kaplice, a niekiedy szkoły. Cmentarze z pięknymi i starymi drzewostanami są wielką osobliwością historyczno-krajozanawczą. Nagrobki są głównie w kształcie steli, tablic, cippusa i ściętego pnia drzewa. Najbardziejmennonickie są stele - prostokątne płyty o wysokości do 2,5 m, wykonane z piaskowca z bogactwem ornamentów. Cmentarze ze stelami są najbardziej wartościowe pod względem historyczno-zabytkowym.

Na terenie Żuław Wiślanych zostało zinwentaryzowanych ponad 40 cmentarzy pomennonickich. Największym cmentarzem jest cmentarz w Stogach Malborskich zachowały się 84 stele). Do najcenniejszych w Krainie Kanału Elbląskiego można zaliczyć cmentarze w Markusach, Fiszewie, Tropach Elbląskich cmentarz położony na terpie Wikowie, Kępniewie, Jeziorze, Rozgarcie, Szaleńcu i Stalewie.

Na obszarze Krainy Kanału Elbląskiego zachowały się także dwa murowane kościoły mennonickie tj. aktualnie pusty zbór mennonicki z 1899 r. w Jeziorze gm. Markusy czeka na adaptację na muzeum) i obecny kościół św. Piotra i Pawła z 1890 r. w Rozgarcie gm. Gronowo Elbląskie.

Ostatecznie prawie czterowiekową obecność menonitów na Żuławach i w Polsce zakończyła II wojna światowa. Podzielili los wysiedlonych. Mennonici opuszczając tereny Żuław pozostawili po sobie zadbane wioski, schludne i czyste chałupy i zespoły zagrodowe, układy osadnicze i komunikacyjne, rozłogi pól, a także oryginalne cmentarze, kościoły i kapliceoraz wysoki poziom organizacji przestrzennej charakteryzujący się wysoko zorganizowaną ochroną przeciwpowodziową całego obszaru Żuław.

Gospodarka „olęderska” była prawie całkowicie gospodarką rolną. Zajmowano się przede wszystkim uprawą zbóż jęczmienia, owsa, pszenicy ziemniaków, buraków cukrowych oraz hodowlą bydła mlecznego, także koni. Przeciętnie w jednym gospodarstwie trzymano 5 -15 krów z których mleka produkowano tradycyjne sery holenderskie np. ser Goudę, masło, twarogi, które były sprzedawane na targach w Gdańsku i okolicy. Trzoda chlewna trzymana była głównie pod własne potrzeby oraz na handel. Sadzono wiklinę z której wyplatano zbywane na targach kosze. Rozwinięto sadownictwo, zwłaszcza nasadzenia jabłoni, śliw i grusz. Gospodynie domowe słynęły z produkcji powideł śliwkowych.

Zajmując się swoim tradycyjnym zawodem , regulacją rzek, sypaniem wałów, konserwacją rowów i stawówprowadzili także nasadzenia topoli i wierzb nieodłącznie związanych z krajobrazem holenderskich wsi.

Gospodarstwa „olęderskie” były budowane na tzw. terpie, najczęściej w jednej linii zabudowań ze wspólnymi ścianami budynków. Pozostały z tego okresu liczne domy podcieniowe, gdzie liczba słupów pod podcieniem świadczyła o zamożności gospodarza. Wnętrza domów były zazwyczaj bogate, z pięknie rzeźbionymi schodami, skrzyniami, szafami, krzesłami, dywanami. Znana była w Polsce i nie tylko rodzina Kroegerów, która od końca XVIII wieku zajmowała się wyrobem zegarów. Do dnia dzisiejszego stanowią cenny wyrób rzemieślniczy.

Do chwili obecnej zachowało się wiele gospodarstw pomennonickich na ternie Żuław Elbląskich i Gdańskich, które na terenie Krainy Kanału Elbląskiego można spotkać głównie wgminie Markusy, Gronowo Elbląskie i Elbląg.

Z całego obszaru kraju uznaje się, że Gmina Markusy w największym stopniu skupia cechy krajobrazu holenderskiego.

W Nowym Dworze Gdańskim województwo pomorskie) prężnie działa Żuławskie Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Niderlandzkiej. W Muzeum Żuławskim w Nowym Dworze Gdańskim zorganizowano wystawę mennonicką. Przy muzeum funkcjonuje lapidarium odrestaurowanych nagrobków menonickich, składających się z steli. Najstarszy, unikatowy nagrobek, pochodzący zXVIII wieku, wykonany jest zdrewna.

W województwie pomorskim wytyczno czerwony Szlak Menonitów, który rozpoczyna się przy Pomorskim Urzędzie Wojewódzkim, a kończy we wsi Szaleniec gm. Stare Pole z niewielkim, ale zadbanym, cmentarzem mennonickim. Natomiast po stroniewojewództwa warmińsko-mazurskiego przebieg szlaku jest określony, nie ma natomiast jego oznakowania.

Pięknie o tym obszarze pisał Wincenty Pol przebywający na Żuławach w 1842 r.

Chcąc poznać pozostałości kultury mennonickiej na obszarze Krainy Kanału Elbląskiego proponuję odwiedzić:

Wieś Dzierzgonkę - wieś o charakterze tzw. ulicówki wodnej założona w 1675 roku przez mennonitów. Posiada ciekawy zespół zagród typu holenderskiego oraz most obrotowy na rzece Dzierzgoń.

Miasto Elbląg - ślady obecności mennonitów to dwa domy modlitwy.
W kamienicy przy ul. Garbary 12 sala modlitw menonitów urządzona była na piętrze. Posiadała emporę oraz pomieszczenie na poddaszu połączone klapą w podłodze z salą modlitw używane dla liczniejszych zgromadzeń. Drugi elbląski kościół mennonitów wybudowany został w 1890 roku na Wyspie Spichrzów. Obecnie mieści się tu kościół polsko-katolicki.

Wieś Fiszewo - Wieś już w 1257 roku była siedzibą komturów krzyżackich. Zachował się cmentarz ewangelicko - mennonicki z zabytkowymi nagrobkami, uporządkowany przez młodzież szkolną. We wsi znajdują się takżeruiny średniowiecznego, gotyckiego kościoła spalonego w 1948 r. oraz pozostałości cmentarza wokół kościoła z piękną stelą rokokową z 1783 r.

Wieś Jegłownik - We wsi zachowały się domy drewniane z XIX wieku, w tym również zagrody typu holenderskiego.

Wieś Jelonki - Wieś na skraju Żuław i Pojezierza Iławskiego. Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi z 1304 roku. We wsi znajduje się zespół domów podcieniowych typowych dla budownictwa żuławskiego.

Wieś Jezioro - Wieś założona w 1580 r. przez osadników holenderskich. Większość zabudowy rozproszonej, na terpach) pochodzi z drugiej połowy XIX w. i początku XX w. W kościele katolickim z XIX wieku zachowała się renesansowa kazalnica oraz prospekt organowy.
Obok pustego kościoła pomennonickiego z 1899 r. znajduje się cmentarz z kilkoma starymi nagrobkami. Na rzece Tinie znajduje się oryginalny trójprzęsłowy most podnoszony z 1895 r. o konstrukcji kratownicowej.

Wieś Karczowiska Górne - Wieś powstała w wyniku podziału terenów depresyjnych przy jeziorze Druzno w latach 80 XVI wieku. Zachowały się imponujących rozmiarów dziewiętnastowieczne zagrody typu holenderskiego.

Wieś Kępniewo - Założona w średniowieczu wieś, ponownie zasiedlona około 1590 roku. Dosyć licznie zachowane są układy dawnych zagród holenderskich w większości pochodzące z drugiej połowy XIX wieku. Na cmentarzu mennonickim założonym w końcu XVIII w. zachowały się nagrobki w formie cippusów i steli.

Wieś Krzewsk - W 1631 r. teren ten zaczęli przekształcać osadnicy "olenderscy". Większość historycznej zabudowy to domy na terpach z drugiej połowy XIX wieku.

Wieś Markusy - Wieś założona w1369 r. W 1590 we wsi osiedli menonici. Zachowywały się domy i zabudowania gospodarcze typu holenderskiego z XIX i początku XX wieku. Niektóre drewniane. Cennym zabytkiem jest dom podcieniowy z 1789 r. Zachował się odrestaurowany cmentarz pomennonicki.

Wieś Przezmark - Wieś położona na granicy Żuław. Założona w 1349 roku. Kościół wzmiankowany już w 1345 roku jest jednym z najstarszych kościołów w okolicy Elbląga. Posiada wyposażenie o średniowiecznym rodowodzie. Obok kościoła znajduje się dom podcieniowy z 1800 r.

Wieś Raczki Elbląskie - W tej wsi znajduje się najniżej położone oznakowane miejsce w Polsce o rzędnej , 1,8 m ppm. Zachowało się kilka starych drewnianych domów i zagród holenderskich z XIX wieku.

Wieś Rozgart - Wieś z 1355 roku zasiedlona w drugiej połowie XVI wieku przez mennonitów. Neogotycki kościół katolicki z 1890 r. pw. św. Apostołów Piotra i Pawła dawniej mennonicki) z położoną obok dzwonnicą i dawnym cmentarzem ewangelicko-mennonickim. Zachowały się drewniane i murowane XIX wieczne domy i zagrody holenderskie.

Wieś Różany , We wsi zachowało się kilka zagród holenderskich położonych na terpach. Znajdują się tu interesujące zabytki techniki: dziewiętnastowieczna stacja pomp o napędzie parowym nieczynna) oraz most stalowo-betonowy rzece Tina z 1912 r.

Wieś Stalewo - Wieś założona w 1363 r. Najcenniejszym zabytkiem wsi jest okazały, dobrze zachowany dom podcieniowy z 1751 roku. Niezwykle ozdobne dzięki układowi drewnianych rygli, są szczyty oraz podcień wparty na 8 słupach.

Wieś Szopy - Wieś przywałowa założona przez kolonistów holenderskich w 1586 r. Zachowało się kilka zagród typu holenderskiego z XIX wieku oraz nieużytkowany stalowy most zwodzony z początku 1935 r. wieku

Wieś Tropy , wieś przed zasiedleniem przez osadników mennonickich nosiła początkowo charakter rybacki. Zachowała się prawie w całości historyczna zabudowa, głównie domy podcieniowe , choć dziś już w bardzo złym stanie. Charakterystyczny jest rzadko spotykany układ zabudowy wzdłuż drogi wodnej , kanału, nazywany ulicówką wodną. Zachował się także cmentarz mennonicki wybudowany na terpie.

Wieś Węgle,Żukowo Wieś założona w1557 roku przez mennonitów. Z okresu przedwojennego, kiedy to do przystani na jeziorze Drużno zawijały statki wycieczkowe, zachował się budynek zajazdu „Trzy Róże”.

Wieś Wikrowo - We wsi znajduje się cmentarz pomennonicki z zachowanymi nagrobkami. Niestety spaleniu uległ wspaniały wiatrak , holender, jeden z ostatnich zachowanych na Żuławach.

Wieś Złotnica - Wieś powstała w 1650 r. w wyniku zawarcia kontraktu z grupą mennonitów. Zachowały się ślady cmentarza mennonickiego z kilkoma nagrobkami.

Wieś Zwierzno Wieś lokowana w 1350 roku. Zachowana historyczna zabudowa, w znacznej części pochodząca z przełomu XIX i XX wieku, w tym domy podcieniowe. Kościół katolicki dawniej ewangelicki) wzniesiony w latach 1853,55 na miejscu starszego jest otoczony cmentarzem z zachowanymi licznie historycznymi grobami. Ciekawym obiektem jest szkoła wybudowana w 1937 r. w formie stylizowanej na dom podcieniowy.

Wieś Żółwiniec , wieś położona nad jeziorem Druzno. Znajduje się tu drewniana wieża widokowa, z której roztacza się wspaniały widok na taflę wody i przybrzeżne zarośla jeziora Druzno. Wspaniałe miejsce do obserwacji przyrody, głownie ptactwa wodnego.

Opracowała:

Naczelnik
Wydziału Promocji Powiatu,Edukacji, Kultury i Sportu
Starostwa Powiatowego w Elblągu